میرزا مهدی اصفهانی

میرزا مهدی اصفهانی خراسانی در اوایل سال ۱۳۰۳ قمری، در اصفهان به دنیا آمد. آن فقیه پارسا علاوه بر تحصیل علوم متعارف حوزه، مبانی سیر و سلوک را نیز فراگرفت. مکتب معارفی میرزای اصفهانی به «مکتب تفکیک» معروف است.

تحصیلات و اساتید

میرزا مهدی در ۹ سالگی سایه پرمهر پدر را -که میرزا اسماعیل اصفهانی و از نیکان اصفهان بود- از دست داد، ولی همچنان به تحصیل علم ادامه داد و مقدمات، ادبیات، فقه و اصول را در حوزه علمیه اصفهان آموخت و در ۱۲ سالگی، برای ادامه تحصیل عازم نجف اشرف شد. وی بنا به سفارش آیت الله حاج آقا رحیم ارباب، نزد آیت الله العظمی سید اسماعیل صدر (متوفا: ۱۳۳۸ ه.ق) رفت و زانوی شاگردی به زمین زد. او همچنین علم اصول را نزد میرزای نائینی و فقه را نزد سید محمدکاظم یزدی آموخت.

متن اجازه اجتهادی که میرزای نائینی برای ایشان نوشته به این صورت است؛ اجازه‌ای بسیار تجلیل آمیز، آن هم از کسی که کمتر اجازه اجتهاد نوشته است. میرزای نائینی در این اجازه، درباره میرزای اصفهانی که ۳۵ سال بیش نداشت، نوشت: «...العلم العلّام، والمهذّب الهمام، ذوالقریحه القویمه، والسّلیقه المستقیمه، والنّظر الصّائب والفکر الثّاقب، عماد العلماء و صفوه الفقهاء، والورع التّقی والعدل الزّکی... فلیحمدالله ـ سبحانه و تعالی ـ علی ما أولاه من جودة الذّهن و حسن النّظر». در حاشیه این اجازه نامه، سه تن از مراجع تقلید تشیع مراتب مندرج در آن و مقامات بلند علمی و تحقیقی میرزای اصفهانی را تأیید کرده و ستوده‌اند. این سه تن عبارتند از: آقا ضیاءالدین عراقی، سید ابوالحسن اصفهانی و حاج شیخ عبدالکریم یزدی.

میرزا مهدی پس از تکمیل دروس متعارف حوزوی، همراه آیت الله سید محمود شاهرودی و چند نفر دیگر که جمعاً بیش از هفت نفر نبودند، در اولین دوره درس خارج میرزای نائینی ـ که درباره اصول فقه بود ـ شرکت می‌کنند. در این درس، دیدگاه های اصولی و فقهی شیخ انصاری نقد می‌شود. این درس که گاهی سه ساعت طول می‌کشید، نزدیک به ۵ سال ادامه یافت.

میرزای اصفهانی در آن ایام، به موازات تلاش های علمی، به بعد عملی و اخلاقی خود نیز ادامه می‌دهد و درجات سیر و سلوک را نزد استادانی مانند آقا سید احمد کربلایی (متوفا: ۱۳۳۲ ه.ق) به خوبی می‌گذراند و مراحلی چون «معرفت نفس» و «خلع بدن» (تجرید روح) را پشت سر می‌گذارد. او پس از آشنایی با مبانی سیر و سلوک، راه‌های سیر و سلوک را از محضر شیخ محمد بهاری همدانی، سید علی قاضی و سید جمال الدین گلپایگانی بهره‌مند شد.

کم کم پژوهش در «فلسفه» وی را به سوی «عرفان» کشانده و در باب عرفان هم به بالاترین مرحله آن دست یافت، اما با همه این ها، دلش آرام نگرفت و اضطراب درونی‌اش روز به روز بیشتر می‌شد؛ زیرا می‌دید که مفاهیم و مصطلحات فلسفی و عرفانی (مثل وحدت وجود، چگونگی علم و اراده، خلق از عدم محض، حدوث زمانی عالم، خلقت ارواح قبل از ابدان، معاد کامل جسمانی عنصری، حقیقت خلود، حقیقت نفس، بداء و سعادت و شقاوت) با محکمات اسلامی و مبانی قرآنی و معارف معصومین علیهم السلام ـ چنان که علامه طباطبایی در «تفسیر المیزان» جلد ۵، صفحه ۳۰۵ و ۳۰۶، تصریح کرده‌اند ـ تطابق تامّ ندارد.

نگرانی روحی، او را به وادی دیگری می‌کشاند؛ راه مسجد سهله را پیش می‌گیرد و اشک‌های خود را بر ریگ‌های مسجد سهله گسیل می‌دارد. او با زمزمه «دست از طلب ندارم تا کام دل برآید»، به حضرت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه شریف توسل کامل می‌جوید و سرانجام کام دل برمی‌آید و دیدار معشوق نصیبش می‌شود. با ارائه لوحی روشن به این عبارت: «طلب المعارف من غیر طریقنا اهل البیت مساوق لانکارنا و قد اقامنی الله و انا الحجه بن الحسن»، تشویق و نگرانی از او زدوده می‌شود، و به او القاء می‌شود که حقیقت معرفت را از کجا و چگونه باید طلب کرد. او به سختی معتقد می‌شود که علمی که به برکت قرآن کریم، در شب قدر نازل گشته، همان حقیقت «علم مصبوب» است که باید آن را برتر از آن دانست که در سطح انطباق با تأویل علوم بشری قرار گیرد. این علم، علمی است الهی و بی‌نیاز از همه چیز و همه جا و همه کس. و میزان شناختی است مستقل و جامع و برتر و بالاتر از همه میزان‌ها و دستگاه های شناختی که در تاریخ بشر عرضه گشته است.

مکتب معارفی میرزای اصفهانی که به «مکتب تفکیک» معروف است و باید به اعتباری ایشان را در سده چهاردهم هجری، مؤسس آن دانست، از این طرز فکر مایه می‌گیرد و شکل می‌پذیرد؛ زیرا وی موفق به شناخت‌های غنی و مستقل در ابواب مختلف معارف «مبدأ و معاد» و «آفاق و انفس» و «قرآن و حدیث» می‌گردد و به سرچشمه زلال آن رو می‌آورد و از آن بهره‌مند می‌شود.

تدریس و شاگردان

میرزا مهدی اصفهانی در سال ۱۳۴۰ ه.ق به ایران برمی‌گردد و در مشهد اقامت می‌کند. وی از سال ۱۳۴۰ ه.ق تا سال ۱۳۶۵ ه.ق به تدریس تحقیقی خارج اصول، نشر معارف، تربیت نفوس و عقول، و دادن دید اجتهادی در مسائل عقلی و معارفی و تشجیع بر اظهارنظر و داشتن درک استقلالی و انتقادی از فلسفه و عرفان پرداخت. بیشتر شاگردان ایشان از بزرگان حوزه علمیه خراسان بودند که سال‌ها در درس آقا بزرگ حکیم شهیدی، حاجی فاضل خراسانی، شیخ اسدالله عارف یزدی و دیگر استادان فلسفه و عرفان، شرکت کرده بودند.

• ۱. سید حسین حائری کرمانشاهی (متوفا: ح ۱۳۶۴ ه.ق).

• ۲. سید صدرالدین صدر (متوفا: ۱۳۷۳ ه.ق).

• ۳. شیخ مجتبی قزوینی خراسانی (متوفا: ۱۳۴۶ ه.ش).

• ۴. شیخ هاشم قزوینی (متوفا: ۱۳۳۹ ه.ق).

• ۵. میرزا علی اکبر نوقانی (متوفا: ۱۳۷۰ ه.ق).

• ۶. شیخ حسین وحید خراسانی دام ظله.

• ۷. شیخ غلامحسین محامی بادکوبه‌ای (متوفا: ۱۳۳۳ ش).

• ۸. شیخ محمدکاظم مهدوی دامغانی (متوفا: ۱۳۶۰ ش).

• ۹. شیخ محمدحسن بروجردی (متوفا: ۱۳۲۹ ش).

• ۱۰. شیخ هادی روحانی مازندرانی (متوفا: ۱۳۷۸ ش).

• ۱۱. شیخ زین العابدین غیاثی تنکابنی (متوفا: ۱۳۳۶ ه.ش).

• ۱۲. سید علی شاهرودی.

• ۱۳. شیخ علی محدث خراسانی (متوفا: ۱۳۷۰ ه.ق).

• ۱۴. شیخ علی نمازی شاهرودی (متوفا: ۱۳۶۴ ش).

• ۱۵. سید محمدباقر نجفی (متوفا: ۱۳۶۶ ش).

• ۱۶. استاد محمدتقی شریعتی مزینانی (متوفا: ۱۳۶۶ ش).

• ۱۷. میرزا جواد آقا تهرانی (متوفا: ۱۳۶۶ ش).

• ۱۸. شیخ عبدالله واعظ یزدی (متوفا: ۱۳۷۱ ش).

• ۱۹. شیخ محمدرضا محقق تهرانی (متوفا: ۱۳۷۳ ش).

• ۲۰. شیخ محمدباقر محسنی ملایری (متوفا: ۱۳۷۴ ش).

• ۲۱. شیخ محمود حلبی خراسانی (متوفا: ۱۳۷۶ ش).

• ۲۲. شیخ حسنعلی مروارید دام ظله.

• ۲۳. شیخ محمدباقر ملکی میانه‌ای (متوفا: ۱۳۷۷ ش).

• ۲۴. شیخ عبدالنبی کجوری (متوفا: ۱۴۱۹ ه.ق).

• ۲۵. شیخ علی اکبر صدرزاده دامغانی دام ظله.

• ۲۶. سید علیرضا قدوسی.

• ۲۷. شیخ اسماعیل معتمد خراسانی.

آثار و تألیفات

۱. مجموعه تقریرات: این تقریرات شامل مباحث مهم اصول فقه، اصول عقاید (معارف) و قرآن شناسی است. بهترین نسخه از این تقریرات، نسخه‌ای است که توسط میرزای اصفهانی تصحیح شده است.

۲. معراج القرب: از آثار بسیار ارزنده و سازنده میرزای اصفهانی درباره نماز، «غایه المنی و معراج القرب و اللّقاء» است.

۳. وجه اعجاز قرآن: یکی دیگر از تعالیم عظیم میرزای اصفهانی تأکید بر این موضوع است که علت اعجاز قرآن، بیشتر از هر چیز جنبه علمی قرآن در شناخت حقایق هستی، ‌تازه بودن علم قرآنی و نیز این است که قرآن کریم از سنخ مفاهیم و معقولاتی که در دست بشر بود، نیست.

۴. معارف القرآن: در اصول اعتقادات.

۵. ابواب الهدی: این کتاب خلاصه «معارف القرآن» است، که به آن اشاره شد.

۶. مصباح الهدی: در اصول فقه.

۷. المواهب السّنّیه فی بیان المعاریض والتوریه فی کلمات الأئمه علیهم السلام لاستنباط الاحکام الشرعیّه: در روش استنباط احکام.

۸. ابطال معارف الیونان: فلسفه انتقادی.

۹. کتاب القضاء والقدر.

۱۰. رساله فی الکر.

۱۱. معرفه العوالم.

آثار میرزای اصفهانی تا سال ۱۳۹۵ ه.ق که نزدیک به ۳۰ سال از فوت وی سپری شده بود، چاپ نشده بود. سید محمدباقر نجفی یزدی در سال ۱۳۹۵ ه.ق مجموعه کوچکی از آثار ایشان را که مشتمل بر رساله‌های ابواب الهدی، مصباح الهدی، مواهب السنیه، غایه المنی و رساله فی الکر بود، چاپ و منتشر نمود، ولی افسوس که این چاپ با روش علمی انجام نشد و نتوانست مقام علمی و معنوی میرزای اصفهانی را نشان دهد!

ویژگی‌های اخلاقی

اخلاق نیک میرزا مهدی اصفهانی همگان را به خود جذب می‌نمود. او انسانی وارسته و بسیار مهربان بود و احترام زیادی به سادات می‌گذاشت و به کودکان سادات محبت می‌نمود و از آن ها درخواست شفاعت می‌کرد.

وی زاهدانه زیست و تا آخر عمر منزل ملکی نداشت. وقتی به او گفتند: منزل شما کوچک است و عائله زیاد، خوب است منزلی برای شما تهیه شود، مریدان شما دوست دارند منزلی برای شما تهیه کنند. ایشان گفت: همین منزل استیجاری برای من کافی است. اصرار می‌کنند که منزلی هست، بیایید و ببینید. می‌روند و منزل را می‌بینند و می‌گوید: دو روز دیگر صبر کنید، جواب خواهم داد. بعد از دو روز، میرزا فوت می‌کند و خرید منزل هم منتفی می‌شود.

او هیچ گونه علاقه دنیوی و مادی نداشت. وی به فکر شاگردان خود بود و از آن ها دلجویی می‌کرد. میرزا مهدی اصفهانی در زمان خفقان رضاخانی، به حاج شیخ مجتبی قزوینی پیشنهاد می‌دهد که نیمی از شهریه ۱۲ تومانی آیت الله نائینی را بدهد تا خداوند گشایشی فراهم فرماید.

وفات

سرانجام میرزا مهدی اصفهانی (خراسانی) پس از عمری عبادت و طلب علم و کوشش‌های بسیار برای ترویج مکتب قرآنی خالص، در پرتو شمیم جان پرور ولایت حضرت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه شریف مهیای سفر آخرت می‌شود. وی یک هفته پیش از رحلت، وصیت می‌کند و امانت‌ها را به صاحبانش برمی‌گرداند و در اواخر ذی الحجه سال ۱۳۶۵ ه.ق از این جهان به سرای جاوید می‌شتابد. پیکر پاک او را تا بامداد جمعه نگاه داشتند و در روز جمعه، با تشییعی عظیم، به صحن مطهر حضرت امام رضا علیه السلام آوردند، و پس از ادای مراسم، در دارالضیافه به خاک سپردند.

پانویس

منبع

تلخیص از کتاب گلشن ابرار، جلد ۳، صفحه ۳۶۳، نویسنده: محمدعلی رحیمیان.